مَتاعِ پرسپکتیو : زمینة اقتصادی پیدایش پرسپکتیو خطی در نقاشی متأخر صفوی

از اواسط دورة صفوی با اوج گرفتن مراودات تجاری و فرهنگی ایران با غرب، تحولی اساسی در شیوة نمایش «فضا» در نقاشی ایرانی پدیدار شد. از این زمان «پرسپکتیو» به شیوه‌‌هایی گوناگون در نقاشی ایرانی به کار بسته شد که تا دوران معاصر تأثیری عمیق بر فضای نقاشی ایرانی داشت. خاستگاه تاریخی این تکنیک رنسانس اروپایی بود، بنابراین ورود این تکنیک به نقاشی ایرانی می‌تواند تصویرگر نخستین بارقه‌های تأثیرات غربِ مدرن بر نقاشی ایرانی باشد. مسئلة این مقاله «چگونگی پذیرش تکنیک پرسپکتیو خطی در نقاشی متأخر صفوی» است. برخی صاحب‌نظران به وجود زمینه‌ای اقتصادی در انقلاب علمی و فرهنگی رنسانس‌ قایل هستند. از این منظر پیدایش این تکنیک در نقاشی نیز وابسته به آغازین مراحلِ رشدِ شیوة تولید سرمایه‌داری است. هدف این مقاله تفسیر شکل ویژة کاربست این تکنیک در نقاشی متأخر صفوی در پیوند با زمینة اقتصادی آن دوران است. این تفسیر رویکردی «اقتصادی» دارد و بر اساس روش «همتایی‌» انجام شده است.  این روش مبتی تشخصی گونه‌ای شباهت ساختاری میان صورت‌بندیِ اقتصادی و اشکالِ فرهنگی و هنری است. یافته‌های این پژوهش نشان می‌دهد که تکنیکِ پرسپکتیو در نقاشی متأخر صفوی به گونه‌ای ناقص و منطقه‌ای اجرا ‌شده است و نقاشان ایرانی «خواستی» برای کاربست دقیق و فراگیر آن بر فضای آثارشان نداشتند. در زمینة اقتصادی نیز در همین زمان به‌دنبالِ تمرکزگرایی قدرت در حکومت صفوی (مخصوصاً از زمان شاه عباس) و انحصاری‌تر شدن «اقتصاد» شرایط برای به ظهور کارگران آزاد و تجار مستقل به عنوان ملزومات مناسبات تولیدی سرمایه‌داری فراهم نشد؛ بنابراین فرهنگ «کمی‌باور» مبتنی بر آن شیوة تولید نیز امکان رشد نیافت. علی‌رغم آشنایی و نیاز دستگاه حکومت صفوی به کالاهای تکنولوژیکِ غرب، «شیوة تولید» این کالاها در این زمان نتوانست در اقتصاد ایران ریشه بدواند. نتایج این پژوهش حاکی از آن است که کاربست تکنیک پرسپکتیو در نقاشی ایرانی به صورت ساختاری مشابه نحوة ورود و مصرف این کالا‌های تکنولوژیک است؛ یعنی نگاه پرسپکتیوی در نقاشی ایرانی نتوانست «درونی» و «فراگیر» شود. اگر «پرسپکتیو» در نقاشی رنسانس نمادی از اقتصاد سرمایه‌داری در مرحله‌ای خاص از رشد آن است؛ این تکنیک در نقاشی ایرانی تنها «بازنمایی» آن نماد است. بازنمایی نمادی که با زمینة اقتصادی خود پیوندی ندارد. در این زمینه کاربست پرسپکتیو خطی در نقاشی متأخر صفوی را می‌توان گونه‌ای «بازنمائی مضاعف» تعبیر کرد.